پدر و پسری که ایران فروشی کردند | ۹ اقدام پهلوی برای حراج خاک ایران | ماجرای بذل و بخشش رضا خان به ترکیه چه بود؟
همشهری آنلاین – گروه سیاسی: بذل و بخشش خاک ایران، یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های عصر پهلوی است؛ موضوعی که می‌توان آن را وجه اشتراک این حکومت با سلف خود، یعنی قاجارها به‌حساب آورد. واقعیتی که طی دهه‌های گذشته کمتر به آن پرداخته شده، این است که پهلوی‌ها در ادامه مسیر قاجار در کوچک‌کردن ایران گام برداشتند.
در کنار اینکه جداسازی بحرین و همچنین واگذاری بخش‌های دیگری از کشور در نقاط مختلف ایران، همیشه تاریخ به‌عنوان لکه‌ننگی بر کارنامه پهلوی‌ها باقی می‌ماند، اما رویکرد حاکمان و دولتمردان به کوچک‌سازی ایران نیز نقطه تاریکی دیگری است که هیچ‌گاه از صفحه تاریخ ایران کهن پاک نخواهد شد.
در شرایطی که بخش‌های مختلفی از خاک ایران در دوره پهلوی به‌راحتی و بدون دفاع کردن، از کشور جدا شد، اما این روند پس از پیروزی انقلاب‌اسلامی معکوس شد و نه‌تنها دشمنان موفق به اشغال حتی یک وجب از خاک ایران نشدند، بلکه امروز جبهه‌مقاومت به نمادی برای نشر اندیشه‌ها و آرمان‌های جمهوری‌اسلامی در سراسر منطقه تبدیل شده‌است.
وقتی ایران کوچک شد
یکی از شاخصه‌های حکمرانی عصر قاجار، واگذاری بخش‌های گسترده‌ای از خاک ایران بود؛ رویه‌ای که در دوره پهلوی نیز همچنان ادامه یافت. در ادامه به برخی نمونه‌های چنین رویه‌ای در عصر پهلوی‌ها اشاره می‌شود.
۱
اولین گام بخشش ایران
دوره: نخست‌وزیری رضاخان
تاریخ: اسفندماه ۱۳۰۲ شمسی
موضوع: رضاخان در دوره نخست‌وزیری خود، برای نخستین‌بار و به صورت ناگهانی، موضوع مالکیت ایران بر مناطق مورد اختلاف با ترکیه را طی دستوری مختومه اعلام کرد؛ اقدامی که نخستین گام پهلوی‌اول برای جداسازی مناطقی از خاک ایران به‌حساب می‌آید.
محتوا: رضاخان در ۷ اسفندماه ۱۳۰۲ طی دستوری به امیر لشکر عبداالله‌خان امیرطهماسبی، به‌صورت ضمنی ضمنی دستور عدم پیگیری موضوع مالکیت ایران بر «قره‌سو» را صادر و طی نامهای تاکید کرد روستاهای قره‌سو از هنگام عهدنامه ترکمنچای متعلق به روسیه بوده‌است.
پیامد: به‌دنبال دستور رضاخان، موضوع مالکیت ایران بر منطقه شمالی قره‌سو پیگیری نشد و به دنبال آن ترکیه این منطقه را اشغال کرد و در قرارداد مرزی سال ۱۳۱۰ شمسی ایران و ترکیه، مالکیت ترکیه بر منطقه یادشده به صورت رسمی مورد تأیید دولت ایران قرار گرفت.
۲
بخشش آرارات به ترکیه
دوره: پهلوی اول
تاریخ: دوم بهمن ماه ۱۳۱۰
موضوع قرارداد: تغییرات در خط مرزی ۱۹۱۴ ایران و ترکیه
محتوا: خط مرزی در شمال به سوی شرق جابه‌جا شد تا کنترل کامل دو کوه آرارات کوچک و بزرگ و همچنین باریکه «قره‌سو» به ترکیه واگذار شود و در وسط نیز بین روستای ارمنی «گوییربران» و «کتول داغ» به سوی شرق جابه‌جا شد تا بخش‌های دیگری به ترکیه ملحق شود. در جبران آن ایران نوار کوچکی از زمین در منتهی‌الیه شمالی منطقه مرزی در نزدیکی تالاب «بورالان» را دریافت کرد.
پیامد: علاوه‌بر اینکه این قرارداد هیچ دستاوردی مهمی برای ایران نداشت، بخش‌های راهبردی خاک کشور نیز به ترکیه واگذار شد. ازسوی دیگر جدا شدن دالان «قره‌سو» از ایران و الحاق آن به ترکیه، سبب متصل شدن ترکیه به نخجوان شد و این موضوع، زمینه‌ساز چالش‌های بعدی برای ایران، به‌ویژه در زمینه دالان «زنگزور» شد.
۳
«دشت نا امید» از دست ایران رفت
دوره: پهلوی اول
تاریخ: ۱۷ تیرماه ۱۳۱۶
موضوع قرارداد: قرارداد عدم تعرض میان ایران و افغانستان در دوره پادشاهی محمد ظاهرشاه
محتوا: براساس توافقی که در سعدآباد به امضای رضاخان و ظاهرشاه رسید، «دشت ناامید» با مساحتی در حدود ۳هزارکیلومترمربع در شرق ایران به افغانستان واگذار شد و در مقابل، قرار شد ایران و افغانستان به‌طور مساوی از آب هیرمند استفاده کنند.
پیامد: به‌دنبال عدم تصویب این قرارداد ازسوی مجلس ملی افغانستان، موضوع حق‌آبه مسکوت ماند و در نتیجه، هم بخشی از خاک ایران به افغانستان واگذار شد و هم اینکه گره حقابه هیرمند ناگشوده ماند و به چالشی پایدار میان دو کشور تبدیل شد که تبعات تا امروز هم ادامه دارد.
۴
بخشش اروند رود به عراق
دوره: پهلوی اول
تاریخ: ۱۷ تیرماه ۱۳۱۶
موضوع قرارداد: امضای قرارداد عدم تعرض میان ایران و عراق در چارچوب «پیمان سعدآباد» میان رضاخان و ملک غازی اول، پادشاه عراق
محتوا: براساس این قرارداد، رضاخان مناطق نفتی مورد مناقشه تهران و بغداد، در مناطق نفتی بین قصرشیرین و خانقین را به عراقی‌ها واگذار کرد. ازسوی دیگر اداره کامل اروند رود نیز به عراق واگذار شد و ایران پذیرفت که بابت عبور کشتی‌های نفتکش از آبادان، مبالغ هنگفتی به عراق بپردازد.
پیامد: این قرارداد پیامدهای زیان‌باری برای ایران به‌دنبال داشت، چراکه براساس آن خط مرزی ایران و عراق به زیان ایران تعیین شد و اختلاف‌ها و کشمکش‌های مرزی دنباله‌داری میان ایران و عراق به‌وجود آورد؛ تنش‌هایی که در نهایت به حمله صدام به ایران و جنگ ۸ ساله انجامید.
۵
واگذاری اترک به شوروی
دوره: واپسین روزهای حکومت قاجار
تاریخ: ۷ اسفند ۱۲۹۹ شمسی
موضوع قرارداد: قرارداد مربوط به مسائل ارضی، مالی، اقتصادی، نظامی و سیاسی بین ایران و شوروی
محتوا: براساس این قرارداد، دولت شوروی پذیرفت مرزهای معاهده ۱۸۸۱ را به رسمیت بشناسد و سرزمین‌های اشغالی را به ایران واگذار کند. اگرچه این قرارداد پیش از ظهور رضاخان در سپهر سیاست ایران ازسوی دوطرف تدوین و امضا شد، اما در ادامه شوروی از اجرای تعهدهای خود، به‌ویژه در حوزه ارضی سر باز زد؛ موضوعی که با سکوت رضاخان در قامت چهره اصلی قدرت در کشور در آن مقطع، همراه شد و به اشغال این مناطق رسمیت بخشید و در واقع مناطق جنوب اترک را به دولت شوروی هدیه داد.
پیامد: عدم حل‌وفصل مشکلات مرزی ایران و شوروی و پایمال شدن حقوق ارضی ایران در این منطقه و جدا شدن بخش‌های مهمی از سرزمین ایران برای همیشه، از مهم‌ترین پیامدهای سکوت رضاخان در قبال عهدشکنی شوروی بود.
۶
فیروزه‌ای که بخشیده شد
دوره: پهلوی دوم
تاریخ: ۱۱ آذرماه ۱۳۳۳
موضوع قرارداد: امضای موافقت‌نامه میان دولت ایران و دولت شوروی درباره حل مسائل ارضی
محتوا: براساس این قرارداد، «قصبه فیروزه و زمین‌های اطراف آن»، بدون مخالفتی ازسوی مجلس، به روس‌ها واگذار شد؛ موضوعی که حدود ۳۰ سال به‌عنوان یکی از چالش‌های مرزی ایران و شوروی به‌حساب می‌آمد و با اینکه مالکیت «فیروزه» به‌طور رسمی با ایران بود، ولی عملا در حاکمیت روس‌ها قرار داشت از واگذاری آن به ایران خودداری می‌کردند.
پیامد: این قرارداد، که دولت زاهدی با موافقت محمدرضا پهلوی آن را اجرایی کرد، یک منطقه راهبردی را به روس‌ها بخشید. فیروزه در شمال‌شرقی خراسان و در ۳۰کیلومتری غرب «قوچان – باجگیران» در دامنه رشته کوه‌های بلند موجود میان ایران و ترکمنستان واقع شده‌است و اهمیت استراتژیک ویژه‌ای داشت.
۷
بخش‌هایی که در شمال‌غرب واگذار شد
دوره: پهلوی دوم
تاریخ: ۱۱ آذرماه ۱۳۳۳
موضوع قرارداد: امضای موافقت‌نامه میان دولت ایران و دولت شوروی درباره حل مسائل ارضی
محتوا: براساس موافقت‌نامه‌ای که میان ایران و شوروی به امضاء رسید، مناطقی در شمال‌غرب از جمله باغچه‌سرا، بهرام‌تپه و… به شوروی واگذار شد.
پیامد: کوتاه آمدن پهلوی در برابر ادعاهای مرزی شوروی و واگذاری بخش‌های مختلف به طرف مقابل، زمینه‌ساز جدایی همیشگی بخش‌های مهمی از سرزمین مادری شد.
۸
بحرین از دست رفت
دوره: پهلوی دوم
تاریخ: ۲۸ اردیبهشت‌ماه ۱۳۴۹
موضوع: برگزاری همه‌پرسی برای جدایی بحرین از ایران
محتوا: در اردیبهشت‌ماه ۱۳۴۹، موضوعی جدایی بحرین از ایران، پس از مدت‌های کش و قوس منطقه‌ای و بین‌المللی، ازسوی مجلسین ایران به تصویب رسید و در ۲۵ آذرماه همان سال نیز، بحرین به‌صورت رسمی به عضویت سازمان ملل متحد درآمد.
پیامد: جدایی بحرین از ایران یکی از نمودهای اصلی کرنش پهلوی در برابر قدرت‌های غربی و به‌ویژه انگلیسی‌هاست؛ موضوعی که پیامدهای منطقه‌ای مختلفی به‌همراه داشته‌است و چالش جزایر سه‌گانه میان ایران و امارات را به‌دنبال داشته‌است.
۹
اشغال دو «آریایی» و «زرکوه»
دوره: پهلوی دوم
تاریخ: سال ۱۳۵۰ شمسی
موضوع: عدم اعمال حاکمیت ایران بر دو جزیره مهم در خلیج فارس به نامهای «آریایی» و «زرکوه»
محتوا: با خروج نیروهای انگلیسی از خلیج فارس و متعاقب آن اعمال حاکمیت ایران بر جزایر ۳ گانه در سال ۱۳۵۰، به دلیل غیرمسکونی بودن جزایر ایرانی آریایی و زرکوه، این دو جزیره مورد توجه حکومت وقت قرار نگرفتند و همین موضوع، زمینه‌ساز اشغال آنها ازسوی امارات شد.
پیامد: با عدم عکس‌العمل حکومت پهلوی در برابر اشغال این دو جزیره ایرانی در خلیج‌فارس، ایران از دو جزیره مهم در این منطقه که دارای منابع غنی نفتی و اکولوژیکی بوده‌اند، محروم ماند. در اهمیت این جزایر همین بس که جزیره آریایی به‌دلیل برخورداری از طبیعت خاص و گونه‌های جانوری کمیاب از سال ۲۰۱۲ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌است. در دوره جمهوری‌اسلامی، با وجود پیگیری‌های حقوقی بین‌المللی ایران در این زمینه، بازگشت این دو جزیره به ایران همچنان به نتیجه‌ای نرسیده‌است.
